Του Αλέξανδρου Κουτσούκη, Λέκτορα Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων στο University of Central Lancashire
Μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι δημοκρατίες το 2020 είναι η άνοδος του λαϊκισμού. Μια επισκόπηση της πολιτικής κατάστασης στις ΗΠΑ, στο Ηνωμένο Βασίλειο (ΗΒ), αλλά και αλλού αρκεί για να αντιληφθούμε την πολιτική πορεία των πραγμάτων. Η κατεύθυνση είναι λαϊκίστικη και, σε διαφορετικούς βαθμούς, αντι-φιλελεύθερη και αυταρχική. Μολονότι πρέπει να αποφύγουμε να κατηγορούμε ή να στιγματίζουμε τους ίδιους τους ψηφοφόρους, επιβάλλεται να αντιδράσουμε για να νικήσουμε τη λαίλαπα του λαϊκισμού.
Το δοκίμιο αυτό επιχειρηματολογεί ότι μπορούμε, χρειάζεται και επιβάλλεται να μάθουμε από τους λαϊκιστές. Είναι ανάγκη να μάθουμε τι τους κάνει δημοφιλείς, ώστε να καλλιεργήσουμε ένα διαφορετικό όραμα για τις κοινωνίες μας. Το δοκίμιο δεν εστιάζει στο τι όραμα πρέπει να καλλιεργήσουμε. Αντί αυτού εστιάζει στο πως πρέπει να σκεφτόμαστε στρατηγικά για να αναπτύξουμε ένα τέτοιο όραμα με τρόπο αποτελεσματικό. Δίνει έμφαση στην ισχύ των πολιτικών συμβόλων. Επιχειρηματολογεί ότι όταν οι λαϊκιστές κυριαρχούν στην εσωτερική πολιτική σκηνή μιας χώρας, επαναπροσδιορίζουν το πιο ισχυρό πολιτικό σύμβολο που υπάρχει: την ιδέα του έθνους. Αναπτύσσει το επιχείρημα προσφέροντας ενδεικτικά παραδείγματα από την αρχαία και τη σύγχρονη ελληνική ιστορία, καθώς επίσης και από την τωρινή πολιτική σκηνή της Αμερικής και του Ηνωμένου Βασιλείου. Επιχειρηματολογεί ότι όποιος καταφέρει να διαμορφώσει ένα πολιτικό όραμα με τη βοήθεια ισχυρών πολιτικών συμβόλων θα κερδίσει όχι μόνο τη μάχη των συμβόλων σήμερα, αλλά και τη μάχη για την πολιτική νομιμοποίηση και την εμπιστοσύνη των ψηφοφόρων την επαύριο. Αυτός ο πολιτικός αγώνας πρέπει να κερδηθεί ειδάλλως ο λαϊκισμός θα ριζώσει και ο μεγάλος χαμένος θα είναι η δημοκρατία.
Σύμβολα στην Ελληνική Ιστορία
Όλοι οι λαϊκιστές δεν είναι ίδιοι. Υπάρχουν καλοί λαϊκιστές και κακοί και μάλιστα υπήρχαν από αρχαιοτάτων χρόνων. Εμπνεόμενος από τον Θουκυδίδη θα αναφερθώ στον Περικλή, το πρότυπο του αρχαίου Έλληνα δημοκρατικού ηγέτη, που ήταν και αυτός ένας λαϊκιστής. Ένας καλός λαϊκιστής αλλά παρ’ όλα αυτά ένας λαϊκιστής: ενέπνεε το λαό και υποστήριζε τους δημοκρατικούς πολίτες εις βάρος των ολιγαρχικών ελίτ. Ήξερε πώς να μιλάει στην καρδιά του πολίτη, να είναι ο κυρίαρχος της πολιτικής σκηνής, ενώ τον χαρακτήριζαν και αυταρχικές τάσεις (μια ακόμα ιδιαιτερότητα του λαϊκισμού). Όπως σχολιάζει ο Θουκυδίδης: η Αθήνα ήταν δημοκρατία μόνο στο όνομα, αλλα στην πραγματικότητα κυβερνιόταν από τον πρώτο της πολίτη, τον Περικλή. Ο Περικλής, όπως οι λαϊκιστές σήμερα, πέτυχε ως πολιτικός επειδή χρησιμοποιούσε τα πολιτικά σύμβολα της εποχής του, όπως τα σύμβολα της Αθηναϊκής αυτοκρατορίας, της δημοκρατίας και της πόλης με σκοπό να διαμορφώσει το πολιτικό του όραμα και την ιδέα της ‘Αθήνας’. Έτσι εξασφάλισε τον έλεγχο της Αθηναϊκής πολιτικής σκηνής, αλλά και τη μεταμόρφωσή του σε διαχρονικό σύμβολο της δημοκρατίας. Πράγματι, μόλις λίγα χρόνια πριν, στην τελευταία του επίσκεψη στην Ελλάδα ως Προέδρου των ΗΠΑ, ο Μπαράκ Ομπάμα, αναφέρθηκε στον Περικλή για να εκθειάσει την αξία της δημοκρατίας και τους στενούς δεσμούς μεταξύ της Αμερικής και της Ελλάδας. Ισχυρά σύμβολα, όπως ο Περικλής, υπερβαίνουν την έννοια του χρόνου.
Άλλα σύμβολα έχουν περισσότερη πολιτική επιρροή σήμερα. Στην Ελλάδα, δύο ηγέτες με μεγάλη συμβολική αξία είναι ο Κωνσταντίνος Καραμανλής και ο Ανδρέας Παπανδρέου. Το 1976 σε μια θυελλώδη συνεδρίαση της Βουλής των Ελλήνων με θέμα τις ενταξιακές διαπραγματεύσεις της Ελλάδας στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες, έλαβε χώρα ο ακόλουθος διαξιφισμός. Ο Καραμανλής επιχειρηματολογούσε ότι ‘η Ελλάς… ανήκει εις την Δύση’, με τον Παπανδρέου να ανταπαντά με το περίφημο ‘Προτιμούμε να ανήκωμεν εις τους Έλληνες’. Παρ’ όλη τη φαινομενική ασυμβατότητα των δύο δηλώσεων, στην πράξη μπορούν να ισχύουν ταυτόχρονα. Η σημασία του διαξιφισμού έγκειται στη συμβολική του φύση. Αφορά την κατεύθυνση της εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής της Ελλάδας. Αυτή η ιστορική διαμάχη είχε τέτοια επίδραση που έχει συνδυαστεί με τους σημαντικότερους πολιτικούς ηγέτες της περιόδου της Μεταπολίτευσης (η περίοδος μετά το 1974), τον Καραμανλή και τον Παπανδρέου, που, όπως και ο Περικλής, απέκτησαν συμβολική αξία. Κατά τη διάρκεια της ζωής τους συσπείρωναν τους οπαδούς τους γύρω από το πολιτικό όραμα που συμβόλιζαν, ενώ, ακόμα και μετά θάνατον, εξακολουθούν να αποτελούν σύμβολα κομματικής αφοσίωσης και πολιτικής νομιμοποίησης.
Τέτοιοι διαξιφισμοί και οι σχετικές εξελίξεις μεγάλης συμβολικής αξίας δεν είναι σπάνιοι. Τους συναντάμε στο επίκεντρο της πολιτικής σκηνής ξανά και ξανά. Διαμορφώνουν τόσο την έννοια των συμβόλων όσο και τις διασυνδέσεις μεταξύ των συμβόλων. Αυτή η πολιτική διαδικασία δεν αποτελεί λείψανο του παρελθόντος, όταν οι άνθρωποι υποτίθεται ότι ήταν αφελείς ή εύκολα χειραγωγήσιμοι από ηγέτες. Τα σύμβολα συμβάλλουν στη διαμόρφωση της αυτο-εικόνας των ανθρώπων είτε είναι Αθηναίοι ή Έλληνες, είτε είναι Αμερικάνοι ή Βρετανοί.
Σύμβολα στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής και στο Ηνωμένο Βασίλειο
Για παράδειγμα, στην Αμερική, ο Πρόεδρος Τράμπ προσπαθεί να διαμορφώσει το τι σημαίνει να είναι κανείς Αμερικανός με το σύνθημά «Κάνε την Αμερική Μεγάλη Και Πάλι» (“Make America Great Again” ή αλλιώς MAGA). Διάφοροι σχολιαστές θεωρούν ότι το σύνθημα αυτό είναι παράλογο και επικρίνουν τη λογική του, αλλά τους διαφεύγει η ουσία. Ο Τράμπ κέρδισε τις τελευταίες εκλογές. Ομοίως, στο Ηνωμένο Βασίλειο, ο πρωθυπουργός Μπόρις Τζόνσον κέρδισε τις τελευταίες εκλογές με το σύνθημα «Να Πάρουμε Πίσω τον Έλεγχο» (“Take Back Control”). Οι ειδήμονες, και πάλι, επικρίνουν το επιχείρημα, αλλά και πάλι τους διαφεύγει η ουσία. Ο Τζόνσον κυριάρχησε στις πρόσφατες εκλογές. Τέτοιες φράσεις αποτελούν σύμβολα γύρω από τα οποία διαρθρώνονται οι πολιτικές εκστρατείες και καθορίζουν το αποτέλεσμα των εκλογών.
Οι πολιτικοί είναι καλοί στο να διακρίνουν τις πολιτικές συνέπειες αυτών των συνθημάτων. Στις Ηνωμένες Πολιτείες σήμερα, ο πρώην αντιπρόεδρος και προεδρικός υποψήφιος με το Δημοκρατικό κόμμα, Τζο Μπάιντεν, υποστηρίζει ότι η προεκλογική του εκστρατεία δεν είναι μόνο ένας αγώνας εναντίον του Τράμπ. Στην πράξη, λέει, αποτελεί μια μεγαλύτερη μάχη για την ψυχή του ίδιου του αμερικανικού έθνους.
Όλοι αυτοί οι ηγέτες, ο Τράμπ, ο Τζόνσον και ο Μπάιντεν καθώς επίσης και ο Περικλής, ο Καραμανλής και ο Παπανδρέου συνειδητοποίησαν ένα πράγμα: τα σύμβολα, όπως τα προαναφερθέντα συνθήματα, αποτελούν πεδία μάχης. Διαμορφώνουν, βαθιά στη συνείδηση των ανθρώπων, την ιδέα του τι σημαίνει να είμαστε Αμερικανοί, Βρετανοί, Έλληνες ή Αθηναίοι.
Η νίκη σε τέτοιες συμβολικές μάχες βοηθά στην ανάπτυξη εκλογικής κυριαρχίας, επειδή δεν υπάρχει πιο ισχυρό σύμβολο από το «έθνος». Καθορίζει το ποιοι είμαστε, πώς σχετιζόμαστε με τον υπόλοιπο κόσμο, και πώς θεωρούμε ότι πρέπει να δρούμε. Στην εποχή των εθνών-κρατών, η ιδέα του έθνους είναι το πιο ισχυρό σύμβολο. Τι άλλο θα μπορούσε να είναι άλλωστε; Όποιος ελέγχει αυτό το σύμβολο κερδίζει εκλογές και διαμορφώνει την κατεύθυνση τόσο της εσωτερικής όσο και της εξωτερικής πολιτικής.
Το Brexit είναι ένα εξαιρετικό επεξηγηματικό παράδειγμα. Οι Τόρις υπό τον Τζόνσον αναδιαμόρφωσαν το εγχώριο πολιτικό σκηνικό διεισδύοντας αποφασιστικά στην καρδιά του Εργατικού Κόμματος στον Βορρά, σφυρηλατώντας εγχώριους συνασπισμούς εκεί όπου υπήρχαν λίγοι και βγάζοντας τη Βρετανία από την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ). Οι συνέπειες είναι τεράστιες και το ρίσκο της απόφασης δεν σχετίζεται απλά με ορθολογικά επιχειρήματα, όπως τα οικονομικά επιχειρήματα αυτών που ήθελαν να παραμείνουν στην ΕΕ (remainers), αλλά με το τι σημαίνει να είσαι Βρετανός: σεβαστός, αξιοπρεπής και ανεξάρτητος.
Σύμβολα και Πολιτική Στρατηγική
Μήπως αυτό σημαίνει ότι για να καταπολεμήσουμε τον λαϊκισμό χρειαζόμαστε απλώς καλύτερα πολιτικά συνθήματα; Όχι. Αυτό δεν είναι απλά ένα επιχείρημα περί ρητορικής. Αφορά το πώς μπορούμε να παράγουμε ισχύ με τον επαναπροσδιορισμό του πολιτικού παιχνιδιού σε επίπεδο τακτικής και του χαρακτήρα της πολιτικής σε επίπεδο στρατηγικής. Ένα καλό σύνθημα μπορεί βοηθήσει μέχρι ενός σημείου. Βοηθά τακτικά. Αλλά πώς μπορεί να το χρησιμοποιήσει κάποιος αποφασιστικό σε επίπεδο στρατηγικής για να κερδίσει πολλαπλές εκλογές; Μπορεί να το καταφέρει όταν το συσχετισει με άλλα σύμβολα, ώστε να επαναπροσδιορίσει τη σημασία της ιδέας του έθνους: τι σημαίνει να είσαι Έλληνας, Αμερικανός ή Βρετανός.
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η μελέτη της ιστορίας και των επιτυχιών των λαϊκιστών μπορούν να μας βοηθήσουν να μάθουμε κάτι χρήσιμο: πώς να αναπτύξουμε στρατηγικές προσανατολισμένες στο ρόλο των συμβόλων ώστε να ενισχύσουμε εκλογικές συσπειρώσεις που θα κερδίζουν εκλογές. Όλοι οι προαναφερθέντες πολιτικοί προσπάθησαν να διαμορφώσουν την ιδέα των εθνών τους. Δεν το έπραξαν βασιζόμενοι μόνο σε ένα σύνθημα ή ένα σύμβολο. Εκτίμησαν ένα πράγμα όμως: το διακύβευμα. Αυτό δεν είναι άλλο από το υπέρτατο βραβείο: η εδραίωση της ιδέας του έθνους.
Ακόμη και η ιδέα του «Κάνε την Αμερική Μεγάλη Και Πάλι» (MAGA) δεν αφορά την επιστροφή της Αμερικής σε μια «χρυσή εποχή», αλλά τον επαναπροσδιορισμό της εθνικής ιδέας του τι σημαίνει να είσαι Αμερικανός το 2020. Κανείς δεν κηρύττει, επί της ουσίας, την επιστροφή της δουλείας. Αναφερόμενος σε μια συμβολικά «χρυσή εποχή», ο Τράμπ λειτουργεί στο συμβολικό και συναισθηματικό επίπεδο. Αυτή η μορφή πολιτικής επικοινωνίας είναι ισχυρότατη. Πολύ απλά, το πραγματικό νόημα ή η ουσία του μηνύματος MAGA είναι άσχετη επειδή δεν προϋπάρχει. Στην πραγματικότητα, το MAGA συμβολίζει οτιδήποτε ο Τράμπ επιδιώκει να συμβολίζει. Η προσπάθεια νοηματοδότησης του συμβόλου MAGA δεν είναι αυτονόητη. Αποτελεί κεντρική πολιτική πρόκληση της Αμερικής, και μέρος του ευρύτερου στρατηγικού αγώνα για το ποιο πολιτικό κόμμα θα εδραιώσει μακροχρόνια εκλογική κυριαρχία.
Αυτοί οι αγώνες εξουσίας δεν περιορίζονται στα συνθήματα. Σχετίζονται με την αλληλεπίδραση μεταξύ πολιτικών και κοινωνίας και με άλλους τρόπους. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι πολιτικοί και οι αθλητές, οι ακτιβιστές και λοιποί πολίτες συμμετέχουν σε συμβολικούς αγώνες εξουσίας, που λαμβάνουν χώρα σε δημόσιους χώρους και όχι μόνο σε περιβάλλοντα που είναι παραδοσιακά συσχετισμένα με την πολιτική. Για παράδειγμα, Αμερικανοί πολίτες έχουν διαδηλώσει υπέρ και κατά της απομάκρυνσης των μνημείων τόσο της πρώην Αμερικανικής Συνομοσπονδίας όσο και άλλων μνημείων μεγάλης συμβολικής αξίας. Αυτό είναι ένα κοινωνικοπολιτικό ζήτημα που έχει πολώσει και διχάσει τους Αμερικανούς ψηφοφόρους βαθύτατα. Αντίστοιχα, σε αθλητικούς αγώνες, αθλητές, όπως ο Κόλιν Κάπερνικ, γονατίζουν στο ένα γόνατο κατά τη διάρκεια της ανάκρουσης του εθνικού ύμνου των Ηνωμένων Πολιτειών σε ένδειξη διαμαρτυρίας για τις φυλετικές διακρίσεις, ενώ η απάντηση που λαμβάνουν είναι άκρως πολιτική και περιλαμβάνει την οργή του προέδρου Τράμπ και των υποστηρικτών του. Όσοι δε αγωνίζονται για το περιβάλλον χρησιμοποιούν και αυτοί σύμβολα, όπως την Γκρέτα Θάνμπεργκ, τη νεαρή ακτιβίστρια από τη Σουηδία, για να συσπειρώσουν κόσμο γύρω από τον αγώνα τους και εναντίον του Τράμπ.
Στην τελευταία του ημέρα ως βουλευτή του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (29/01/2020), ο Νάιτζελ Φαράζ διοργάνωσε ένα αριστοτεχνικό πολιτικό κόλπο με στόχο τους υποστηρικτές του Brexit. Ο Φαράζ χρησιμοποίησε τη δύναμη των συμβόλων από τις Βρυξέλλες, ξεπερνώντας την πολιτική επικράτεια του Ηνωμένου Βασιλείου, με τρόπο που, αν και ασυνήθιστος, ήταν βαθύτατα πολιτικός. Υπενθύμισε σε όλους την αλαζονεία των ευρωπαϊκών ελίτ για την εκπόνηση ενός ευρωπαϊκού συντάγματος το 2004, που απορρίφθηκε από τους Γάλλους και τους Ολλανδούς σε εθνικά δημοψηφίσματα, και την υπεροψία τους στη συνέχεια να το ενσωματώσουν μέσα στην ευρωπαϊκή συνθήκη της Λισαβόνας. Έπειτα κυμάτισε τη σημαία της Μεγάλης Βρετανίας και αποχώρησε. Με αυτόν τον τρόπο δημιούργησε αμέσως μια συσχέτιση μεταξύ του «Να Πάρουμε Πίσω τον Έλεγχο» (“Take Back Control”), του τι σημαίνει να είσαι Βρετανός, και του εθνικού συμβόλου της σημαίας.
Τέτοιοι συμβολικοί αγώνες έχουν συχνά σατιριστεί ή παρεξηγηθεί ως ήσσονος σημασίας ή ως ακατάλληλες και απαράδεκτες ενέργειες. Στην πράξη όμως, αυτό στο οποίο οι λαϊκιστές συχνά διαπρέπουν είναι η διαμόρφωση και επικράτηση στη μάχη των συμβόλων – γεγονός με σημαντικότατες πολιτικές συνέπειες. Ο Φαράζ δεν έδρασε με αυτόν τον τρόπο μόνο στο τέλος του ‘έπους’ του Brexit. Οι Φαράζ, Τζόνσον και λοιποί υποστηρικτές του Brexit διαμόρφωναν στρατηγική στο συμβολικό επίπεδο εδώ και πολύ καιρό. Φυσικά ήταν «τυχεροί» να ζούνε σε μια εποχή κατά την οποία οι άνθρωποι είναι όχι απλά δυσαρεστημένοι, αλλά αγανακτισμένοι και μνησίκακοι. Το έδαφος είναι εύφορο για την άνοδο του λαϊκισμού. Ωστόσο, η νίκη στη μάχη των συμβόλων είναι εξίσου σημαντική με την άνοδο της εποχής της μνησικακίας. Οι συμβολικές νίκες δίνουν στο λαϊκισμό δύναμη για τη διαμόρφωση πολιτικής πρωτοκαθεδρίας μεγάλης διάρκειας.
Εν κατακλείδι, η νίκη στη μάχη των συμβόλων έχει στρατηγική σημασία. Θα καθορίσει πιθανότατα τον χαρακτήρα των εθνών μας, το μέλλον των δημοκρατιών μας και την κληρονομιά του λαϊκισμού στον 21ο αιώνα – πολύ πιο πέρα από το 2020. Αυτή η πιο ολιστική άποψη περί συμβόλων έχει στρατηγική και όχι απλά τακτική σημασία. Ή όπως ένας μεγάλος στοχαστής είπε: κάποιος μπορεί να κερδίσει χίλιες μάχες, αλλά να χάσει τον πόλεμο. Τώρα είναι η ώρα να κατανοήσουμε το ρόλο των συμβόλων στην πολιτική ζωή, εκτός και αν επιθυμούμε οι λαϊκιστές να ριζώσουν και να διαμορφώσουν τα έθνη μας. Τώρα δεν είναι η ώρα να αποφύγουμε τις συζητήσεις περί της ισχύς των συμβόλων. Η νίκη επί των λαϊκιστικών κομμάτων δεν απαιτεί τίποτα λιγότερο από μια ουσιαστική αναγέννηση της πολιτικής και ακαδημαϊκής φαντασίας.
Το κείμενο αποτελεί μέρος της σειράς αναλύσεων του ΙΔΕΑΑ για το 2020 με τίτλο: “Εμείς και ο Κόσμος το 2020” που θα ολοκληρωθούν μέσα στον Ιανουάριο του 2020. Η αναπαραγωγή του περιεχομένου επιτρέπεται με αναφορά στον συγγραφέα και στο ΙΔΕΑΑ και σύνδεσμο στην αρχική πηγή του άρθρου. Για επικοινωνία με τον συγγραφέα του άρθρου: e-mail, twitter.
