Devolution, Revolution, Dissolution? (Αποκέντρωση, Επανάσταση, Διάλυση): Σκέψεις για την πορεία της Ενωμένης Ευρώπης και του Ηνωμένου Βασιλείου

Αναλύσεις | 14/03/2017 | Dimitris Skiadas

Τις περασμένες δεκαετίες τα φαινόμενα διάλυσης κρατών στην Ευρώπη καταγράφονταν κατά κανόνα στις ανατολικές περιοχές της Γηραιάς Ηπείρου. Και μάλιστα μέσα σε πλαίσια συγκρουσιακά που οδηγούσαν σε διαμάχες, οι οποίες κλιμακώνονταν σε εμπόλεμες συρράξεις. Τα πλέον χαρακτηριστικά παραδείγματα της πρώην Σοβιετικής Ένωσης και της πρώην Γιουγκοσλαβίας αποτελούν ακόμη και σήμερα όχι μόνο σημεία αναφοράς αλλά και προβληματισμού και ανησυχίας, ως πιθανές πηγές δημιουργίας (ανεξέλεγκτης πολύ συχνά) έντασης. Ήρθε όπως φαίνεται, όμως, και η σειρά της δυτικής Ευρώπης να βιώσει ανάλογες εξελίξεις, ευτυχώς βέβαια όχι σε πλαίσιο ένοπλης σύρραξης, αλλά πολύ έντονης πολιτικής και θεσμικής διαμάχης.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση, το εμβληματικό εγχείρημα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, βρίσκεται σε μια ιδιαίτερα κρίσιμη καμπή. Οι εξελίξεις σε πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό επίπεδο είχαν ως αποτέλεσμα να χαθεί (οριστικά;) το κλίμα κοινότητας, αλληλεγγύης, συμπόρευσης που είχε επικρατήσει κατά τις πρώτες δεκαετίες της πορείας της Ένωσης, κυρίως μεταξύ των λαών των κρατών μελών της, αλλά και μεταξύ των ηγεσιών αυτών, τουλάχιστον όσον αφορά το δημόσια εκφερόμενο πολιτικό λόγο τους. Πλέον ο (ευρώ)σκεπτικισμός και η έλλειψη εμπιστοσύνης φαίνεται να έχει εδραιωθεί στις σκέψεις και στην αντίληψη τόσο των λαών όσο και των ηγεσιών των κρατών μελών της ΕΕ. Η πλέον επίσημη παραδοχή αυτής της μετεξέλιξης, που την θέτει πλέον και σε θεσμικό επίπεδο, είναι η πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (που κατά τις Συνθήκες εκφράζει και προστατεύει το συμφέρον της ίδιας της Ένωσης) για το Μέλλον της Ευρώπης, στην οποία περιλαμβάνονται πέντε πιθανά σενάρια εξελίξεων. Η επακόλουθη συνάντηση των ηγετών των τεσσάρων ισχυρότερων χωρών της Ευρωζώνης και της Ένωσης (Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία, Ισπανία) που πρόκριναν το σενάριο «της Ευρώπης των πολλαπλών ταχυτήτων» ουσιαστικά αποτελεί την πρώτη επίσημη πολιτική διαφοροποίηση, στην πορεία της ολοκλήρωσης, ως προς την προοπτική της Ένωσης ως ενιαίο πολιτικό-οικονομικό-κοινωνικό σύνολο. Η νομική βάση τέτοιων εγχειρημάτων (π.χ. ενισχυμένη συνεργασία) που προβλέφθηκε από τη Συνθήκη της Λισσαβόνας δημιουργεί μια αίσθηση ότι η επιλογή αυτή έχει προοπτική επιτυχίας, όμως μια τέτοια προσέγγιση είναι καθαρά εργαλειακή καθώς εστιάζει στο δέντρο (το μέσο υλοποίησης) και χάνει το δάσος (τη συνολικότερη επίπτωση στην πορεία της Ένωσης ως σύνολο). Συνεπώς η δυνατότητα που τα κράτη διατήρησαν για τους εαυτούς τους (διακυβερνητισμός) αποτελεί μια ιδιότυπη μορφή αποκέντρωσης ισχύος (devolution of power) σε επίπεδο EE, επαναστατική για τα δεδομένα πρότυπα πολιτειακής οργάνωσης, όπως αυτά έχουν καταγραφή, που όμως ενέχει τον κίνδυνο της διάλυσης, υπό συνθήκες όπως οι τρέχουσες. Και η ΕΕ δεν είναι η μόνη περίπτωση τέτοιων φαινομένων.

Το Ηνωμένο Βασίλειο, ειδικά μετά τη συνταγματικού χαρακτήρα επιλογή στα τέλη της δεκαετίας του 1990 για την αποκέντρωση εξουσιών στα κοινοβουλευτικά και εκτελεστικά όργανα της Σκωτίας, της Ουαλίας και της Βορείου Ιρλανδίας, αποτελεί μια ιδιαίτερη πολιτειακή μορφή, που δεν ταυτίζεται με το ομοσπονδιακό κράτος, αλλά έχει πολλά λειτουργικά χαρακτηριστικά του, θυμίζοντας την ατελή ομοσπονδιοποίηση της ΕΕ, με τη βασική διαφορά βέβαια ότι το Ηνωμένο Βασίλειο είναι ένα ενιαίο κράτος που αποκεντρώνει εξουσία που ήδη έχει, ενώ η ΕΕ δεν αποτελεί κράτος αλλά ιδιότυπο οργανισμό με εκχώρηση στοιχείων κυριαρχίας από τα συμμετέχοντα σε αυτήν κράτη, τα οποία φυσικά διατηρούν την αυτοτελή πολιτειακή οντότητα τους. Ο παραλληλισμός αυτός έγινε ιδιαίτερα αισθητός όταν διατυπώθηκαν οι σκέψεις της Σκωτίας και της Ουαλίας για ανεξαρτητοποίηση τους από το Ηνωμένο Βασίλειο, μετά την απόφαση για το Brexit. Πιο συγκεκριμένα, πέρασε από την κοινοβουλευτική διαδικασία θέσπισης η νομοθετική πράξη που επιτρέπει στη Βρετανική Κυβέρνηση να ενεργοποιήσει το άρθρο 50 της Συνθήκης της ΕΕ για αποχώρηση ενός κράτους μέλους από την Ένωση.

Στο σημείο αυτό να σημειωθεί ότι η Βουλή των Λόρδων πρότεινε, μεταξύ άλλων, δύο πολύ σημαντικές τροπολογίες, μια για τη νομική προστασία των υπηκόων των κρατών μελών της ΕΕ που θα παραμείνουν στο Ηνωμένο Βασίλειο μετά την αποχώρηση του από την ΕΕ και μια για να υποβληθεί προς κύρωση στο Βρετανικό Κοινοβούλιο (Βουλή των Κοινοτήτων και Βουλή των Λόρδων) το αποτέλεσμα της διαπραγμάτευσης που θα κάνει η Βρετανική Κυβέρνηση, οι οποίες τελικά απερρίφθησαν από τη Βουλή των Κοινοτήτων. Ειδικά στη δεύτερη περίπτωση, η απόρριψη της τροπολογίας, ίσως να έχει δικαστικές επιπλοκές ανάλογες με αυτές που είχε και η πρώτη προσπάθεια της Βρετανικής Κυβέρνησης να εκκινήσει την όλη διαδικασία χωρίς τη συμμετοχή του Κοινοβουλίου.

Στον απόηχο αυτής της κοινοβουλευτικής εξέλιξης, τίθεται εκ νέου ζήτημα νέου δημοψηφίσματος για αποχώρηση της Σκωτίας από το Ηνωμένο Βασίλειο. Δηλαδή η αποκέντρωση ισχύος που διακρίνει τη βρετανική πολιτειακή οργάνωση, επαναστατική και αυτή ως σύλληψη και μοντέλο για τα βρετανικά πολιτειακά δεδομένα, αποτελεί στοιχείο που μπορεί να οδηγήσει στη διάλυση του Ηνωμένου Βασιλείου. Και αποτελεί τραγική ειρωνεία το γεγονός ότι, όπως καταγράφεται, η Βρετανική Κυβέρνηση για να αντικρούσει την ενέργεια αυτή χρησιμοποιεί τα επιχειρήματα που είχαν διατυπωθεί κατά του Brexit από την ΕΕ στο βρετανικό δημοψήφισμα!!!