Η Λιβύη σε σημείο καμπής | Ινστιτούτο Διεθνών, Ευρωπαϊκών & Αμυντικών Αναλύσεων

Η Λιβύη σε σημείο καμπής

Αναλύσεις | 21/01/2018


του Δρα Κωνσταντίνου Ζάρρα

Η κατάσταση στη Λιβύη συνεχίζει να χαρακτηρίζεται από αβεβαιότητα και η προοπτική διεξαγωγής εκλογών εντός του 2018 προκαλεί την κινητοποίηση εσωτερικών και εξωτερικών παραγόντων που επιθυμούν να έχουν ρόλο στη χώρα. Ρευστές συμμαχίες, πολιτικές αντιπαραθέσεις, σποραδικές συγκρούσεις μεταξύ των πολυάριθμων ένοπλων ομάδων και παρεμβάσεις εξωτερικών δυνάμεων εξακολουθούν να αποτελούν τα κύρια χαρακτηριστικά της πολιτικής πραγματικότητας, ενώ οξύνεται το προσφυγικό και μεταναστευτικό πρόβλημα. Ενόψει της ημερομηνίας-ορόσημο της 17η Δεκεμβρίου – όταν έληξε τυπικά η περίοδος ισχύος της Συμφωνίας του Σχιράτ – το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ έσπευσε να ανακοινώσει ότι η συμφωνία θα εξακολουθήσει να είναι σε ισχύ και να αποτελεί το μοναδικό πλαίσιο για την υπέρβαση του πολιτικού αδιεξόδου.[1] Είχαν προηγηθεί εντατικές διπλωματικές διεργασίες για την εξεύρεση πολιτικής λύσης. Ο ειδικός απεσταλμένος του ΟΗΕ Γκασάν Σαλαμέ προσπαθεί να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ των δυο κύριων πολιτικών παρατάξεων της Λιβύης: της αποκαλούμενης «Κυβέρνησης της Τρίπολης», που περιλαμβάνει την Κυβέρνηση Εθνικής Συμφωνίας και το Ανώτατο Συμβούλιο του Κράτους, και της παράταξης του Χαλίφα Χαφτάρ, επικεφαλής του Λιβυκού Εθνικού Στρατού, που υποστηρίζεται από τη Βουλή των Αντιπροσώπων με έδρα το Τομπρούκ.

Ο Σαλαμέ κατάφερε σε πρώτη φάση να αποσπάσει και από τις δυο πλευρές μια συμφωνία επί της αρχής για το Σχέδιο Δράσης που επεξεργάζεται, το οποίο προβλέπει την τροποποίηση της Λιβυκής Πολιτικής Συμφωνίας του Σχιράτ και την προετοιμασία για σύγκληση Εθνικής Διάσκεψης.[2] Στη Διάσκεψη αναμένεται να ληφθεί απόφαση σχετικά με τη διενέργεια δημοψηφίσματος για την εκπόνηση Συντάγματος, καθώς και βουλευτικών και προεδρικών εκλογών εντός του έτους. Ο ειδικός απεσταλμένος του ΟΗΕ έχει θέσει μια σειρά από όρους προκειμένου να προχωρήσει το φιλόδοξο σχέδιό του στο επόμενο στάδιο.[3] Η Ανώτατη Εθνική Εκλογική Επιτροπή, που ελέγχεται από την κυβέρνηση της Τρίπολης, έχει ήδη ξεκινήσει την επίβλεψη της διαδικασίας καταγραφής των εκλογέων.

Εντούτοις, η εξασφάλιση της ισορροπίας μεταξύ των πόλων εξουσίας μέσω της αναθεώρησης της συμφωνίας αποτελεί ένα πολύ δύσκολο εγχείρημα. Ιδιαίτερα κρίσιμες θεωρούνται οι προβλέψεις της τροποποίησης σχετικά με το ζήτημα του πολιτικού ελέγχου των ένοπλων δυνάμεων. Ο Στρατάρχης Χαφτάρ φέρεται να επιθυμεί μια θέση στο τριμελές Προεδρικό Συμβούλιο που θα σχηματιστεί, αλλά και να διατηρήσει παράλληλα τον ρόλο του ως επικεφαλής του Λιβυκού Εθνικού Στρατού· προοπτική που δύσκολα θα γίνει αποδεκτή από τους πολιτικούς του αντιπάλους. Εντωμεταξύ, παρά το γεγονός ότι όλες οι πλευρές έχουν δηλώσει ότι επιθυμούν τη διενέργεια εκλογών, οι λεπτομέρειες της διεξαγωγής τους είναι αυτές που θα κρίνουν το αν θα έχουμε την επανάληψη του φαινομένου της μη-αναγνώρισης του αποτελέσματός τους. Σε δηλώσεις του, ο Χαφτάρ επεσήμανε ότι θεωρεί τη συμφωνία του Σχιράτ ξεπερασμένη, ότι δεν αναγνωρίζει την Κυβέρνηση Εθνικής Συμφωνίας και είναι έτοιμος να ακολουθήσει τη «βούληση του λαού».[4]  Αν και ενέκρινε επί της αρχής τη διεξαγωγή εκλογών υπό την αιγίδα του ΟΗΕ, στη συνέχεια έσπευσε να δηλώσει ότι η Λιβύη ίσως δεν είναι έτοιμη για τη δημοκρατία και προειδοποίησε ότι σε περίπτωση που θεωρήσει ότι η εκλογική διαδικασία δεν είναι αδιάβλητη θα προχωρήσει μονομερώς στην κατάληψη της εξουσίας.[5]

Υπό τις δεδομένες συνθήκες δεν μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο στρατιωτικής επιχείρησης του Λιβυκού Εθνικού Στρατού σε περιοχές που βρίσκονται υπό τον έλεγχο δυνάμεων που συνδέονται με την «κυβέρνηση της Τρίπολης». Αν και η πρόσφατη εξασφάλιση διπλωματικής αναγνώρισης από Δυτικά κράτη (Γαλλία, Ιταλία) και η αποδοχή επί της αρχής του Σχέδιου Δράσης του ΟΗΕ αποτελούν ανασταλτικούς παράγοντες για την άμεση ανάληψη στρατιωτικής δράσης – καθώς ο Χαφτάρ δεν θα επιθυμούσε να εμφανιστεί ως ο αποκλειστικός υπαίτιος της αποτυχίας της εν εξελίξει ειρηνευτικής διαδικασίας – οι πρόσφατες δηλώσεις του ενισχύουν τις πιθανότητες κλιμάκωσης των συγκρούσεων. Στην παρούσα φάση ο επικεφαλής του Λιβυκού Εθνικού Στρατού αναζητά συμμάχους στα δυτικά προκειμένου να επεκτείνει τον έλεγχό του. Οι ανταγωνισμοί, οι αντιπαραθέσεις και οι διασπάσεις των πολυάριθμων πολιτοφυλακών που ελέγχουν διαφορετικές περιοχές στην Τριπολιτανία δημιουργούν ιδανικές συνθήκες για την εξεύρεση συμμάχων. Για παράδειγμα, στην πόλη Μισράτα, όπου εδρεύουν οι ισχυρότερες ισλαμιστικές ομάδες στην δυτική Λιβύη, έχουν ενταθεί οι φατριασμοί. Η πρόσφατη δολοφονία του δημάρχου της πόλης, έπειτα από την επιστροφή του από ταξίδι στην Τουρκία,[6] ενδέχεται να πυροδοτήσει συγκρούσεις και χάος στην τρίτη μεγαλύτερη πόλη της χώρας, με ευνοούμενη την παράταξη του Χαφτάρ.

Όσον αφορά τις εξελίξεις στα πεδία των συγκρούσεων στα ανατολικά, ο Λιβυκός Εθνικός Στρατός εξακολουθεί να ελέγχει το μεγαλύτερο τμήμα της Κυρηναϊκής. Παρά την ολοκλήρωση της κατάληψης της Βεγγάζης στις αρχές Νοεμβρίου, σποραδικές συγκρούσεις λαμβάνουν χώρα στην πόλη και ορισμένα προάστια εξακολουθούν να είναι υπό τον έλεγχο μαχητών της οργάνωσης Ανσάρ αλ-Σαρία. Παράλληλα, συνεχίζεται η πολιορκία της πόλης Ντέρνα, η οποία ελέγχεται de facto από οργανώσεις που συνδέονται με το ισλαμιστικό-τζιχαντιστικό κίνημα. Γενικότερα, δεν θα πρέπει να αποκλείεται το ενδεχόμενο δυναμικότερης επανεμφάνισης οργανώσεων που συνδέονται με το αυτοαποκαλούμενο Ισλαμικό Κράτος, δεδομένου ότι τους προηγούμενους μήνες παρατηρήθηκε ανασυγκρότηση τζιχαντιστικών ομάδων σε περιοχές της κεντρικής Λιβύης.[7]

Στο σημείο αυτό είναι σημαντικό να υπογραμμιστεί ότι η ανάλυση της κατάστασης στη Λιβύη δεν μπορεί να περιορίζεται στην απλουστευτική απεικόνιση του ανταγωνισμού μεταξύ των δύο «κυβερνήσεων». Κατά πρώτο λόγο, η συνοχή των παρατάξεων δεν θα πρέπει να εκλαμβάνεται ως δεδομένη, ιδιαίτερα όσον αφορά τον συνασπισμό των δυνάμεων της Τριπολιτανίας, όπου τοπικοί και φυλετικοί ανταγωνισμοί όπως και τα μικροσυμφέροντα των πολέμαρχων προκαλούν διαρκείς μεταβολές των συμμαχιών και των πολιτικών ισορροπιών. Οι πολιτοφυλακές του Ζιντάν και της Μισράτα, για παράδειγμα, αποτελούν αυτόνομους δρώντες στο λιβυκό πεδίο και η στάση τους θα διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο για την κεντρική διαμάχη της «κυβέρνησης της Τρίπολης» με τον Χαφτάρ. Επιπρόσθετα, υφίστανται και άλλα κέντρα ισχύος, όπως οι μη-αραβικές φυλές (Τουαρέγκ, Αμαζίγκ, Τέμπου) που διαμορφώνουν ένα ακόμη πιο πολύπλοκο στρατηγικό πλαίσιο σε συγκεκριμένες εδαφικές ζώνες. Ιδιαίτερα στις νότιες επαρχίες, οι Τουαρέγκ ανταγωνίζονται με τις αραβικές φυλές και έχουν διαφορετικές βλέψεις σχετικά με το πολιτικό μέλλον της χώρας. Οι Τουαρέγκ και οι Αμαζίγκ συγκρότησαν πρόσφατα έναν πολιτικό σχηματισμό προκειμένου να συμμετάσχουν στις επόμενες εκλογές.[8] Η προοπτική διεξαγωγής εκλογών εντός του 2018 επανέφερε επίσης στο προσκήνιο τον γιό του έκπτωτου Λίβυου ηγέτη, Σαΐφ αλ-Ισλάμ Καντάφι, ο οποίος δήλωσε ότι θα είναι υποψήφιος.[9]

Αναφορικά με το ρόλο εξωτερικών δυνάμεων στο λιβυκό ζήτημα, τόσο η απροθυμία της κυβέρνησης Τράμπ να εμπλακεί ενεργά στις πολιτικές διεργασίες όσο και τα αντικρουόμενα συμφέροντα των ευρωπαϊκών κρατών, καθιστούν δυσκολότερη την επίτευξη λύσης μέσω της εμπλοκής του ΟΗΕ, ενώ δημιουργούν ταυτόχρονα τις προϋποθέσεις για δυναμικότερη διείσδυση της Ρωσίας, της Αιγύπτου και των ΗΑΕ στη χώρα. Σε διπλωματικό επίπεδο, ο Υπουργός Εξωτερικών Ρεξ Τίλερσον δήλωσε – έπειτα από συνάντηση που είχε με τον Πρωθυπουργό της Κυβέρνησης Εθνικής Συμφωνίας Φάγιεζ αλ-Σαράζ – ότι οι ΗΠΑ παραμένουν προσηλωμένες στη Συμφωνία του Σχιράτ και ότι κάθε απόπειρα να παρακαμφθεί η ειρηνευτική διαδικασία υπό τον ΟΗΕ θα προκαλέσει αποσταθεροποίηση.[10] Εν τω μεταξύ, η αμερικανική πολεμική αεροπορία πραγματοποίησε νέες επιθέσεις στο πλαίσιο των επιχειρήσεων εναντίον παραφυάδων του αυτοαποκαλούμενου Ισλαμικού Κράτους. Σε συνεργασία και συντονισμό με την Κυβέρνηση Εθνικής Συμφωνίας, μη επανδρωμένα αεροσκάφη βομβάρδισαν θέσεις του Ισλαμικού Κράτους στην κεντρική Λιβύη στην περιοχή της Φουκάχα.[11] Η υιοθέτηση μίας πολιτικής περιορισμένων επεμβάσεων συνεχίζεται, καθώς από το 2015 οι ΗΠΑ έχουν πραγματοποιήσει μόλις τέσσερις επιχειρήσεις στην λιβυκή επικράτεια.

Η Ρωσία από την πλευρά της επιδιώκει να διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο στην προσπάθεια ειρηνικής διευθέτησης της κρίσης. Τον περασμένο Δεκέμβριο, ο Ρώσος Υπουργός Εξωτερικών Σεργκέι Λαβρόφ φιλοξένησε στη Μόσχα τον Υπουργό Εξωτερικών της Κυβέρνησης Εθνικής Συμφωνίας. Κατά τη διάρκεια της συνάντησης ο Λαβρόφ επανέλαβε ότι η χώρα του υποστηρίζει τον εθνικό διάλογο στη Λιβύη. Αν και διατηρεί στενότερη σχέση με τον Στρατάρχη Χαφτάρ, η Ρωσία έχει πραγματοποιήσει το τελευταίο διάστημα ανοίγματα προς όλες τις πλευρές προκειμένου να αυξήσει την επιρροή της στη διαδικασία εθνικής συμφιλίωσης. Σύμφωνα με τον Λεβ Ντένγκοφ – επικεφαλής της Ρωσικής Ομάδας Επαφής με τη Λιβύη, βασικού εργαλείου πολιτικής για τα λιβυκά ζητήματα – η χώρα αποτελεί ένα «ζωτικής στρατηγικής σημασίας σημείο για την Αφρική, τη Μέση Ανατολή, την Ευρώπη και την Ευρασία». [12] Ο Ντένγκοφ αρνήθηκε ότι η Ρωσία παρέχει άμεση στρατιωτική υποστήριξη στον Λιβυκό Εθνικό Στρατό του Χαφτάρ.[13] Αναλυτές εκτιμούν ότι έπειτα από την επίτευξη των βασικών ρωσικών στόχων στον συριακό πόλεμο και την ανακοίνωση του Προέδρου Πούτιν περί ολοκλήρωσης της αποστολής στη Συρία, η Μόσχα θα εστιάσει την προσοχή της στη Λιβύη.[14]

Όσον αφορά την Αίγυπτο και την επιρροή της επί των εξελίξεων στη Λιβύη, ο πρόεδρος αλ-Σίσι φιλοξένησε στις αρχές Δεκεμβρίου τον ειδικό απεσταλμένο του ΟΗΕ Γκασάν Σαλαμέ και τον Χαλίφα Χαφτάρ στο Κάϊρο, προκειμένου να συζητήσουν τους όρους εφαρμογής του Σχεδίου Δράσης. Μέσω της παρέμβασής του επιδιώκει την ανάκτηση του κύρους της Αιγύπτου ως περιφερειακής Δύναμης στην ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής και Βόρειας Αφρικής και την εμφάνισή της ως προπύργιο της αντι-ισλαμιστικής δράσης. Το αιγυπτιακό κράτος, το οποίο αποτελεί μαζί με τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα τον σημαντικότερο υποστηρικτή του Λιβυκού Εθνικού Στρατού του Χαλίφα Χαφτάρ εναντίον των ισλαμιστικών ένοπλων ομάδων, επηρεάζει με πολλούς τρόπους τη διαμόρφωση των συσχετισμών ισχύος στη Λιβύη. Για παράδειγμα, η συμμετοχή της στον αποκλεισμό του Κατάρ, μαζί με τη Σαουδική Αραβία, τα ΗΑΕ και το Μπαχρέιν, έχει επιφέρει τη μείωση της υποστήριξης της Ντόχα προς τις ισλαμιστικές πολιτοφυλακές της Μισράτα και της Τρίπολης. Ως αποτέλεσμα, έχουν προκληθεί εσωτερικές έριδες στις εν λόγω ομάδες και δημιουργούνται ευκαιρίες για την συγκρότηση νέων συμμαχιών του Καΐρου με μη-ισλαμιστικούς παράγοντες της περιοχής.

Τέλος, σχετικά με τον ρόλο των ευρωπαϊκών Δυνάμεων στο λιβυκό πεδίο, σημαντική εξέλιξη αποτέλεσε η συγκρότηση κοινού κέντρου επιχειρήσεων της Κυβέρνησης Εθνικής Συμφωνίας της Τρίπολης με την Ιταλία για την αντιμετώπιση του προσφυγικού και μεταναστευτικού ζητήματος. Η συμφωνία που ολοκληρώθηκε κατά τη συνάντηση του Σαράζ με τον Ιταλό Υπουργό Εσωτερικών, Μάρκο Μινίτι, προβλέπει ότι στη νέα δομή θα συμμετέχουν και θα συνεργάζονται οι υπηρεσίες πληροφοριών, οι ακτοφυλακές, οι δικαστικές αρχές και άλλοι παράγοντες των δύο χωρών.[15] Η Ιταλία και η Γαλλία αποτελούν τους σημαντικότερους ευρωπαίους παίκτες στη Λιβύη, με την πρώτη να εστιάζει στο μεταναστευτικό ζήτημα και να υποστηρίζει την Κυβέρνηση Εθνικής Συμφωνίας και τη δεύτερη – έχοντας ως προτεραιότητα την καταπολέμηση της ισλαμιστικής τρομοκρατίας – να στηρίζει εμμέσως τις δυνάμεις του Χαφτάρ. Κανείς βέβαια δεν μπορεί να παραγνωρίσει και τις οικονομικές προοπτικές που παρουσιάζει η περιοχή, με τις ευρωπαϊκές εταιρίες να έχουν ήδη ενεργή παρουσία.[16]

Συνοψίζοντας, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι η Λιβύη βρίσκεται σε μια κρίσιμη καμπή όσον αφορά στις απόπειρες επίτευξης πολιτικού συμβιβασμού. Οι στόχοι του Σχεδίου Δράσης του ΟΗΕ είναι ιδιαίτερα φιλόδοξοι και οι πιθανότητες εκτροπής της ειρηνευτικής διαδικασίας υψηλές. Καθίσταται πλέον εμφανές ότι η πλευρά του Χαφτάρ, αφού κέρδισε διπλωματική αναγνώριση εμφανιζόμενη ως η βασική αντι-ισλαμιστική δύναμη στη Λιβύη, βολιδοσκοπεί πιθανούς συμμάχους στην Τριπολιτανία προκειμένου να αποκτήσει ερείσματα για μία ενδεχόμενη μελλοντική στρατιωτική επιχείρηση εναντίον της πρωτεύουσας.

[1] https://www.un.org/press/en/2017/sc13120.doc.htm.

[2]https://www.reuters.com/article/us-libya-security-politics/members-of-libyan-parliament-signal-backing-for-u-n-transition-proposals-idUSKBN1DL230.

[3]https://www.libyaherald.com/2017/12/04/libyan-elections-will-be-held-in-2018-only-if-conditions-are-right-salame/.

[4]http://www.aljazeera.com/news/2017/12/haftar-libya-backed-government-mandate-obsolete-171218064242570.html.

[5] https://www.theguardian.com/world/2018/jan/10/libya-may-not-be-ready-for-democracy-says-military-strongman.

[6] http://www.bbc.com/news/world-africa-42395678.

[7] https://www.libyaobserver.ly/news/isis-suicide-attack-abu-grein-foiled-sources-say.

[8] https://www.libyaobserver.ly/inbrief/libya%E2%80%99s-tuareg-and-amazigh-form-new-political-party.

[9] Εκτιμάται ότι θα έχει την υποστήριξη των φυλών που βρίσκονταν υπό την εύνοια του Μουαμάρ Καντάφι κατά την περίοδο της κυριαρχίας του, βλ. https://www.theguardian.com/world/2017/dec/06/saif-gaddafi-libya-politics-son-muammar.

[10]https://www.reuters.com/article/us-usa-libya/u-s-remains-committed-to-libyan-political-agreement-state-department-idUSKBN1DV5P3.

[11]https://english.alarabiya.net/en/News/north-africa/2017/11/22/US-carries-out-air-strikes-against-ISIS-in-Libya.html.

[12] https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2017/12/russia-well-round-relations-libya-lev-dengov.html.

[13] Εκτίμηση που ενισχύθηκε έπειτα από την παρουσία στελεχών των ρωσικών ειδικών δυνάμεων σε αεροπορική βάση της δυτικής Αιγύπτου τον περασμένο Μάρτιο.

[14] http://www.newsweek.com/russia-claim-victory-syria-war-moscow-has-eye-libya-crisis-746069.

[15] https://www.alaraby.co.uk/english/news/2017/12/10/libya-italy-to-join-forces-against-people-traffickers.

[16] Πρόσφατο παράδειγμα αποτελεί η γερμανική Siemens, η οποία υπέγραψε συμφωνία με την κυβέρνηση της Τρίπολης για την κατασκευή  δυο εργοστασίων παραγωγής ενέργειας, βλ. https://uk.reuters.com/article/uk-siemens-libya/siemens-returns-to-libya-with-700-million-euro-power-deals-idUKKBN1E514N.